ช้างมีความสัมพันธ์กับสังคมไทยมายาวนาน โดยเฉพาะในราชสำนักไทยที่ได้ให้ความสำคัญกับช้างอย่างมาก โดยเฉพาะอย่างยิ่ง ช้างเผือก ซึ่งเป็นช้างสำคัญหายากประเทศในแถบเอเชียอาคเนย์ได้รับคติความเชื่อเกี่ยวกับช้างเผือกมาจากอินเดียตั้งแต่สมัยโบราณ เห็นได้จากตำรวิชาคชศาสตร์ซึ่งมีต้นกำเนิดมาจากศาสนาพราหมณ์ (ฮินดู) ได้กล่าวถึงคชลักษณ์หรือลักษณะของช้างมงคลตระกูลต่าง ๆ ที่เชื่อว่ากำเนิดจาฟมาเทพเจ้าฮินดูของอินเดีย แบ่งออกเป็น ๔ ตระกูลหรือพงศ์ตามนามของเทพผู้สร้าง เช่นเดียวกับการแบ่งวรรณะของคนอินเดีย ได้แก่¹

๑.อิศวรพงศ์ เป็นช้างในตระกูลที่พระอิศวรหรือพระศิวะทรงสร้าง เป็นช้างวรรณะกษัตริย์

๒.พรหมพงศ์ เป็นช้างในตระกูลที่พระพรหมทรงสร้าง  เป็นช้างวรรณะพราหมณ์

๓.วิษณุพงศ์ เป็นช้างในตระกูลที่พระวิษณุหรือพระนารายณ์ทรงสร้าง เป็นช้างวรรณะแพทย์

๔.อัคนิพงศ์ เป็นช้างในตระกูลที่พระอัคนีหรือพระเพลิงทรงสร้าง เป็นช้างวรรณะศูทร

โดยช้างเผือกเป็นช้างที่มีลักษณะดี มีคุณลักษณะพิเศษเป็นมงคลกับผู้เป็นเจ้าของ จึงเชื่อกันว่าหากบ้านเมืองใดมีช้างเผือกเป็นช้างคู่บ้านคู่เมือง ถือว่าพระมหากษัตริย์หรือเจ้าผู้ครองเมืองพระองค์นั้นทรงมีพระบุญญาธิการพร้อมด้วยพระบรมเดชานุภาพ เป็นสิริมงคลยิ่งแก่บ้านเมือง นอกจากนี้ช้างเผือกยังได้รับยกย่องให้เป็นสัญลักษณ์อย่างหนึ่งของสิ่งมงคลคู่พระบารมีของพระมหากษัตริย์ เป็นหนึ่งในเจ็ดสิ่งของสัปตรัตนะ หรือแก้ว ๗ ประการ อันเป็นเครื่องหมายของพระจักรพรรดิ ได้แก่ จักรแก้ว มณีแก้ว นางแก้ว ขุนคลังแก้ว ขุนพลแก้ว ม้าแก้ว และช้างแก้ว² โดยช้างแก้วในความเชื่อนี้ หมายถึง ช้างมงคลหรือช้างเผือกนั่นเอง สำหรับในราชสำนักไทยมีพระราชพิธีเกี่ยวกับช้าง คือ พระราชพิธีสมโภชขึ้นระวางช้างต้นหรือช้างเผือก เพื่อเป็นช้างประจำรัชกาลสำคัญอย่างสมบูรณ์ ซึ่งเป็นพระราชพิธีที่ปฏิบัติสืบต่อกันมาจนถึงปัจจุบัน โดยช้างที่ได้รับการขึ้นระวางเป็นช้างต้นหรือช้างหลวงส่วนพระองค์ของพระมหากษัตริย์ แบ่งเป็น ๓ ประเภท  คือ³

๑.ช้างดั้งหรือช้างศึกที่ใช้ออกรบ

๒.ช้างต้นหรือช้างสำคัญที่มีลักษณะเป็นช้างมงคลตามตำราคชลักษณ์ แต่ไม่สมบูรณ์หมดทุกส่วน  ๓.ช้างเผือกที่ลักษณะถูกต้องตามตำราคชลักษณ์ทุกประการ

ตั้งแต่สมัยรัชกาลที่ ๔ เป็นต้นมา ความต้องการใช้ช้างศึกในการสงครามหมดไป เพราะมีอาวุธยุทโธปกรณ์อื่น ๆ   เข้ามาแทน ดังนั้นช้างต้น ในปัจจุบันจึงหมายถึง ช้างเผือก เท่านั้น

ในสมัยโบราณจะมีการคล้องช้างป่าที่มีลักษณะดีตามตำราคชลักษณ์และนำมาถวายแก่พระมหากษัตริย์เพื่อเป็นช้างเผือกคู่พระบารมี และความสงบร่มเย็นของบ้านเมือง เมื่อมีช้างสำคัญเข้ามาสู่ราชสำนัก พระมหากษัตริย์จะโปรดเกล้าฯ ให้ประกอบพระราชพิธีสมโภชขึ้นระวางช้างเผือกหรือช้างต้น พร้อมพระราชทานนามและยศเป็นพระยาช้างต้นหรือนางพระยาช้างต้นประจำรัชกาล ช้างเผือกที่เข้าพระราชพิธีสมโภชขึ้นระวางแล้ว จะได้รับพระราชทานเครื่องยศที่เรียกว่า เครื่องคชาภรณ์ เพื่อเป็นเครื่องประดับตกแต่ง พร้อมกับพระราชทานเครื่องยศที่เป็นเครื่องอุปโภคสำหรับช้างต้น ได้แก่ หม้อน้ำ (ทำด้วยเงิน) ๒ หม้อ และโต๊ะทำด้วยเงิน ๔ โต๊ะ ซึ่งมีรูปร่างคล้ายโตก แต่พื้นตื้นสำหรับวางหรือใส่อาหารของช้าง⁴ อันเป็นธรรมเนียมปฏิบัติในราชสำนักที่สืบทอดต่อกันมา

     ความหมาย  คำว่า “คชาภรณ์” ในพจนานุกรมไทยฉบับราชบัณฑิตยสถาน ปี พ.ศ.๒๕๔๒ ได้ให้ความหมายไว้ว่า “คชาภรณ์”หมายถึง “เครื่องประดับช้าง” คำว่า คชาภรณ์ มาจากคำว่า คช (คะ-ชะ) แปลว่า ช้าง กับคำว่า อาภรณ์ แปลว่า เครื่องประดับ รวมกันหมายถึง เครื่องประดับสำหรับช้าง เครื่องคชาภรณ์เป็นชุดเครื่องแต่งตัวของช้างเผือกที่พระมหากษัตริย์พระราชทานให้ในวันสมโภชขึ้นระวางเพื่อเป็นเครื่องยศสำหรับช้างต้นของพระมหากษัตริย์ ประกอบด้วย ผ้าปกกระพอง พู่หู ทามคอ พานหน้า พานหลัง สำอาง พนาศ เสมาคชาภรณ์ และเครื่องยศ⁵ เครื่องคชาภรณ์จะแตกต่างกันไปตามลำดับชั้นยศของช้างต้น และความเหมาะสมในการใช้งาน

     ความเป็นมาของการประดับเครื่องคชาภรณ์ในราชสำนักไทย

         การสร้างและประดับเครื่องคชาภรณ์แก่ช้างสำคัญหรือช้างต้นในราชสำนักไทยเกิดขึ้นครั้งแรกเมื่อใด ไม่พบหลักฐานที่ชัดเจนสันนิษฐานว่า น่าจะได้รับอิทธิพลมาจากอินเดีย พร้อมกับคติความเชื่อในเรื่องช้างเผือกตามตำราคชศาสตร์ที่มีการยกย่องให้ความสำคัญกับช้างเผือกหรือช้างมงคล ซึ่งเกี่ยวข้องกับสถาบันพระมหากษัตริย์ โดยพบหลักฐานการสร้างเครื่องคชาภรณ์ประดับช้างเผือกหรือช้างสำคัญในศิลปะอินเดียโบราณ (ภาพ๒) ราวพุทธศตวรรษที่ ๕ – ๖ ปรากฏภาพพุทธประวัติตอนพระนางสิริมหามายาทรงพระสุบินเห็นช้างเผือก ที่มีการประดับด้วยเครื่องคชาภรณ์

 ความสำคัญและการประดับเครื่องคชาภรณ์สมัยรัตนโกสินทร์

ในการสร้างและการประดับเครื่องคชาภรณ์แก่ช้างสำคัญ นอกจากเป็นเครื่องยศสำหรับช้างเผือกหรือช้างต้นของพระมหากษัตริย์แล้ว ยังใช้เป็นเครื่องประดับสำหรับช้างต้นในพระราชพิธีสมโภชขึ้นระวางหรือ  พระราชพิธีสำคัญ ช่วยเสริมสร้างลักษณะของช้างต้นให้ดูสง่างามยิ่งขึ้น และแสดงพระเกียรติของพระมหากษัตริย์ในงานพระราชพิธีสำคัญ เช่น พระราชพิธีบรมราชาภิเษก  พระราชพิธีเฉลิมพระชนมพรรษา รวมทั้งในการเสด็จออกรับราชทูตต่างประเทศ⁸ เป็นต้น

ในสมัยรัตนโกสินทร์มีการแต่งเครื่องคชาภรณ์แก่ช้างต้นของพระมหากษัตริย์ในพระราชพิธีสำคัญ   ปรากฏหลักฐานเอกสารในพระราชพงศาวดารกรุงรัตนโกสินทร์ สมัยรัชกาลที่ ๓ กล่าวถึงการแต่งเครื่องคชาภรณ์แก่ช้างต้น เมื่อครั้งพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัวเสด็จออกทรงรับราชฑูตอังกฤษ เมื่อปีพ.ศ. ๒๓๖๘ ความว่า “…ที่เกยข้างนอกกำแพง ยืนช้างพระที่นั่งแต่งเครื่องกุดั่น ผูกพนาศระบาย ๓ ชั้น ผ้าปักหลังกันชีพ…และมีคนถือเครื่องยศสำหรับพระยาช้าง หม้อน้ำเงิน ๑ โต๊ะเงิน กล้วย ๒ หญ้า ๒…”⁹   ข้อความดังกล่าวเป็นการแต่งเครื่องคชาภรณ์ในการเสด็จออกรับราชฑูตต่างประเทศ เพื่อแสดงพระเกียรติของพระมหากษัตริย์

นอกจากนี้ในสมัยรัชกาลที่ ๔ พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว โปรดเกล้าฯให้แต่งเครื่องคชาภรณ์แก่ช้างเผือกสำคัญในการพระราชพิธีที่เกี่ยวข้องกับความอุดมสมบูรณ์ โดยทรงโปรดเกล้าฯ ให้แต่งพระพิมลรัตน์กิริณีฯ ซึ่งเป็นช้างเผือกที่ได้มาเป็นช้างแรกในรัชกาลด้วยเครื่องคชาภรณ์ออกยืนแท่น ในการพระราชพิธีพิรุณศาสตร์¹⁰ พระราชพิธีดังกล่าว เป็นพิธีเรียกฝน ซึ่งสอดคล้องกับคติความเชื่ออินเดีย เชื่อว่าช้างเป็นสัตว์มงคลที่ให้น้ำและเรียกฝนให้ตกต้องตามฤดูกาล ด้วยเหตุที่ช้างเผือกมีสีผิวเหมือนดังเมฆฝนจึงเป็นสัญลักษณ์แห่งน้ำและความอุดมสมบูรณ์

การนำช้างเผือกแต่งเครื่องคชาภรณ์ออกยืนแท่นในพระราชพิธีพิรุณศาสตร์ นั้นเพื่อให้เกิดความเป็นสิริมงคลและความอุดมสมบูรณ์แก่บ้านเมือง และยังปรากฏหลักฐานภาพถ่ายเก่าสมัยรัชกาลที่ ๔ มีการแต่งเครื่องคชาภรณ์ให้แก่เจ้าพระยาปราบไตรจักร ซึ่งช้างเผือกคู่พระบารมีในพระราชพิธีสำคัญออกยืนแท่นบริเวณพระที่นั่งสุทไธสวรรย์¹¹ (ภาพ๗) ในสมัยรัชกาลที่ ๕ พบหลักฐานภาพช้างทรงเครื่องคชาภรณ์ต้อนรับพระราชอาคันตุกะของพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว¹² (ภาพ๘) ในพระราชพิธีบรมราชาภิเษกสมัยรัชกาลที่ ๖  มีการแต่งเครื่องคชาภรณ์แก่พระยาช้างต้นในการออกมหาสมาคม (ภาพ๙) ต่อมาในพระราชพิธีบรมราชาภิเษกสมัยรัชกาลที่ ๗ (ภาพ๑๐) และพระราชพิธีบรมราชาภิเษกในรัชกาลปัจจุบัน¹³  (ภาพ๑๑) ก็ได้ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้พระยาช้างต้นทรงเครื่องคชาภรณ์ยืนแท่นเทียบพระคชาธาร ณ พระที่นั่งดุสิดาภิรมย์ ทั้งสองรัชกาล

ประเภทของเครื่องคชาภรณ์สมัยรัตนโกสินทร์ในสมัยรัตนโกสินทร์พระมหากษัตริย์จะพระราชทานเครื่องคชาภรณ์แก่ช้างสำคัญประจำรัชกาลใน  วันสมโภชขึ้นระวางช้างต้นมีส่วนประกอบสำคัญต่าง ๆ (ภาพ๑๒ และ๑๒ก) แตกต่างกันตามชั้นยศเครื่องคชาภรณ์จึงถูกแบ่งตามลำดับชั้นยศของช้างต้นที่ได้รับพระราชทาน ดังนี้¹⁴

๑.ช้างเผือกหรือช้างพระที่นั่ง จะได้รับพระราชทานให้ใช้เครื่องกุดั่น เป็นชุดเครื่องแต่งกายของช้างเผือก ตาข่ายทำด้วยกุดั่น คือ ลูกปัดแก้วเจียระไนประดับตุ้งติ้งทองคำ หรือแก้วแกมทอง

๒.ช้างต้นหรือช้างของพระมหากษัตริย์ที่ไม่ได้เป็นช้างพระที่นั่ง พระราชทานเป็นเครื่องถมปัด ตาข่ายทำด้วยถมปัด คือ โลหะทองแดง ถมด้วยน้ำยาผสมลูกปัดสี ป่นให้เป็นผงถมให้เป็นสีและลวดลายต่าง ๆ

๓.ช้างดั้งหรือช้างศึก พระราชทานเป็นเครื่องลูกพลู ส่วนตาข่าย ทำด้วยผ้าปักดิ้นทองฉลุเป็นลวดลายมีพู่ห้อยเรียงรายตามส่วนต่าง ๆ เช่น พู่ห้อยที่ตาข่าย ข้างตะเกียบหู ขอบชายของพนาศ ข้างซองหาง เป็นต้น ทั้งสามประเภทมีองค์ประกอบของเครื่องเหมือนกัน แต่ต่างกันเฉพาะวัสดุและรูปแบบ ซึ่งมีค่าสูงมากน้อยกว่ากันตามชั้นยศที่ได้รับพระราชทาน

  เครื่องคชาภรณ์พระเศวตอดุยเดชพาหนฯ เมื่อปี พ.ศ.๒๕๐๑ พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวภูมิพลอดุลยเดช ได้รับการน้อมเกล้าฯ ถวายช้างเผือกที่มีคชลักษณะหรือลักษณะพิเศษที่เป็นมงคล คือ มีสีกายดังดอกโกมุท หรือบัวสายแดง จากนายแปลก ราษฎรจังหวัดกระบี่ เป็นผู้คล้องได้ในป่าจังหวัดกระบี่ หลังจากนั้นทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ประกอบพระราชพิธีสมโภชขึ้นระวาง เมื่อวันที่ ๑๑ พฤศจิกายน ๒๕๐๒  ณ โรงช้างต้น พระราชวังดุสิต (ภาพ๑๓) ได้พระราชทานเครื่องคชาภรณ์เป็น เครื่องกุดั่น และพระราชทานนามช้างเผือกว่า “พระเศวตอดุลยเดชพาหน ภูมิพลนวนาถบารมี ทุติยเศวตกรีกมุทพรรโณภาส  บรมกมลาสนวิศุทธวงศ์ สรรพมงคลลักษณคเชนทรชาต สยามราษฎรสวัสดิประสิทธิ์ รัตนกุญชรนิมิตบุญญาธิการ ปรมินทร บพิตรสารศักดิ์เลิศฟ้า” ¹⁵ เป็นพระยาช้างต้นในรัชกาลปัจจุบัน โดยพระเศวต อดุลยเดชพาหนฯ ถือเป็นช้างเผือกที่เข้ามาเป็นช้างแรกในสมัยรัชกาลที่ ๙

เครื่องคชาภรณ์พระเศวตอดุลยเดชพาหนฯ  มีการสร้างและพระราชทานจำนวน ๒ ชุด ชุดแรกสร้างขึ้นและพระราชทานในพระราชพิธีสมโภชขึ้นระวางเป็นพระยาช้างต้น เมื่อ พ.ศ. ๒๕๐๒  พระเศวตอดุยเดชพาหนฯ เมื่อแรกขึ้นระวางมีอายุน้อย ยังเป็นลูกช้าง เครื่องคชาภรณ์ที่ได้รับพระราชทานขณะนั้นมีขนาดเล็กเหมาะสมกับรูปร่าง ต่อมาเมื่อสูงวัยขึ้น มีร่างกายใหญ่โตมากกว่าเดิมเครื่องคชาภรณ์ที่ได้รับพระราชทานในคราวแรก จึงมีขนาดเล็กไม่สมรูปร่าง พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวภูมิพลอดุลยเดช ได้ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้กรมศิลปากรจัดสร้างเครื่องคชาภรณ์ขึ้นใหม่เป็นชุดที่สอง ในปี พ.ศ. ๒๕๔๙ เพื่อพระราชทานแก่พระเศวตอดุลยเดชพาหนฯ ซึ่งเป็นพระยาช้างต้นประจำรัชกาล (ภาพ๑) และเป็นช้างเผือกคู่พระบารมีมานาน เครื่องคชาภรณ์พระเศวตอดุลยเดชพาหนฯ ชุดนี้  ประกอบด้วย¹⁶

  ๒.ตาข่ายแก้วกุดั่นหรืออุบะแก้วกุดั่น ทำด้วยลูกปัดแก้ว (เพชรรัสเซีย) เจียระไน ร้อยด้วยสายทองคำถัก เป็นรูปสามเหลี่ยมหน้าจั่ว  หรือที่เรียกกันว่า  อุบะหน้าช้าง  มีความยาวด้านละ ๑๐๐ ซ.ม. เท่ากันทั้งสองด้าน  ระยะจากปลายยอดสามเหลี่ยมถึงฐานกลีบบัว กว้าง ๘๗ ซ.ม. จุดที่สายทองคำถักร้อยลูกปัดแก้วประสานตัดกันเป็นตาข่าย  ทุกจุดประดับด้วยดอกลายประจำยามทองคำประดับพลอยสีเขียว สีแดง และสีขาวห้อยด้วยพวงอุบะทองคำประดับพลอยสีแดงและสีขาว

  ๓.พู่หู สำหรับเครื่องคชาภรณ์อดุลยเดชพาหนฯทำด้วยขนหางจามรีสีขาว ใช้ห้อยจากผ้าปกกระพอง  ลงมาอยู่ส่วนหน้าของใบหูทั้งสองข้าง  ในการประกอบเป็นตัวพู่หรือลูกพู่  เบื้องต้นต้องทำแกนด้วยผ้าขาวเป็นรูปดอกบัวตูม  มีเชือกหุ้มผ้าตาดทองต่อจากขั้วแกน  เพื่อใช้ผูกกับผ้าปกกระพอง  ต่อจากนั้นเย็บขนจามรีประกอบเข้ากับแกนที่เตรียมไว้ จำนวน ๒ พู่ พู่หรือลูกพู่นี้เมื่อเย็บขนจามรีเสร็จแล้วจะมีรูปทรงคล้ายดอกบัว

  ๖.เสมาคชาภรณ์ เป็นจี้หรือเครื่องประดับรูปใบเสมาสำหรับร้อยสายสร้อยผูกคอทำด้วยทองคำลงยา  ด้านหน้าบุดุนเป็นรูปพระราชลัญจกร (ภาพ๑๔) พระมหามงกุฎอุณาโลม  ยอดพระมหามงกุฎเปล่งรัศมี  ด้านข้างพระมหามงกุฎกระนาบด้วยลายช่อดอกลอยใบเทศ มีลายประดับรับส่วนล่าง  กรอบใบเสมาบุดุนเป็นลายรูปพญานาค ๒ ตัว ใช้หางเกี่ยวกัน  ส่วนบนของใบเสมาตีปลอกบุ ดุนลายลวดลายลงยา มีลูกปัดทองทรงกลมกลวงสำหรับสอดร้อยด้วยสายสร้อยทองคำ

๑๒.พนาศ เป็นผ้าคลุมหลังช้างรูปสี่เหลี่ยมผืนผ้าทำด้วยผ้าเยียรบับ (ภาพ๑๕) ท้องผ้าเป็นลายทองพื้นเหลือง ตามสีประจำวันพระราชสมภพในพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวภูมิพลอดุลยเดช ล้อมด้วยผ้าตาดทองพื้นแดงด้านหลังผ้าเยียรบับ ชายขอบผ้าชั้นนอกขลิบด้วยดิ้นทอง ตรงกลางท้องผ้าติดคันชีพ ทำเป็นกระเป๋าผ้ากำมะหยี่สีน้ำเงินเข้ม ขลิบริมด้วยดิ้นทองทั้ง ๔ ด้าน ตรงกลางปักลายพระราชลัญจกรพระมหามงกุฎอุณาโลมด้วยไหมเหลือง ที่คันชีพทั้ง ๒ ข้าง  ติดเม็ดดุมทำด้วยแก้วเจียระไนสายคล้องดุมทำด้วยทองคำ ขอบชายผ้าต่อจากคันชีพลงไปมีผ้าระบายซ้อน ๓ ชั้น แต่ละชั้นขลิบด้วยดิ้นทองตกแต่งด้วยตุ้งติ้ง

 กล่าวได้ว่าเครื่องคชาภรณ์ชุดนี้เป็นเครื่องยศคชาภรณ์ช้างต้นที่งดงาม โดยส่วนที่ทำด้วยทองคำมีน้ำหนักประมาณ ๖ กิโลกรัม เหมาะสมกับร่างกายที่สมบูรณ์ใหญ่โตของพระเศวตอดุลยเดชพาหนฯ ซึ่งเป็นช้างเผือกคู่พระบารมีพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวอย่างยิ่ง นับเป็นช้างต้นช้างแรกในสมัยรัตนโกสินทร์ที่ได้รับพระราชทานเครื่องคชาภรณ์ชุดที่ ๒ สำหรับพระยาช้างต้นที่เจริญวัยแล้ว ภายหลังจากพระเศวตอดุลยเดชพาหนฯ ล้มลงเมื่อวันที่ ๓ เมษายน พ.ศ.๒๕๕๓ ณ โรงช้างต้น พระราชวังไกลกังวล จ.ประจวบคีรีขันธ์ พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้สำนักพระราชวังนำเครื่องคชาภรณ์พระเศวตอดุลยเดชพาหนฯ ชุดนี้ ส่งมอบให้สำนักทรัพย์สินมีค่าของแผ่นดิน กรมธนารักษ์ กระทรวงการคลังเมื่อวันที่ ๒๓ มกราคม ๒๕๕๖ เพื่อเก็บรักษาและเตรียมนำออกจัดแสดงให้ประชาชนได้ชมต่อไป

ดังนั้นเครื่องคชาภรณ์พระเศวตอดุลยเดชพาหนฯ ชุดนี้ จึงถือเป็นทรัพย์สินมีค่าของแผ่นดิน สมัยรัตนโกสินทร์ที่ควรค่าแก่การรักษาเป็นมรดกทางศิลปวัฒนธรรมของชาติสืบไป

_______________________________________________________________

* นายสมศักดิ์  ฤทธิ์ภักดี   ภัณฑารักษ์ปฏิบัติการ  ส่วนจัดแสดงทรัพย์สินมีค่าของแผ่นดิน สำนักทรัพย์สินมีค่าของแผ่นดิน กรมธนารักษ์

^[1] ณัฏฐภัทร  จันทวิช. คติความเชื่อในเรื่องช้างเผือก. วารสารวิมานเมฆ ปีที่ ๘ ฉบับที่ ๓  (มิ.ย. – ก.ค. ๒๕๔๗), หน้า ๘๐ – ๘๓.

^[2] โคงการสืบสานมรดกวัฒนธรรมไทย. ช้างราชพาหนะ. (กรุงเทพฯ : องค์การค้าคุรุสภา) , ๒๕๒๒. หน้า ๑๓.

^[3] เพลินพิศ กำราญ. โรงช้างต้น. (กรุงเทพฯ : กรมศิลปากร), ๒๕๒๑, หน้า ๑๕.

^[4] กรมศิลปากร. การสร้างเครื่องคชาภรณ์. (กรุงเทพฯ : กรมศิลปากร, ๒๕๕๐), หน้า ๑๖.

^[5] หน้าเดียวกัน.

^[6] กรมศิลปากร. จารึกในประเทศไทย. (กรุงเทพฯ : หอสมุดแห่งชาติ, ๒๕๒๐), หน้า ๑๘๑.

^[7] โครงการสืบสานมรดกวัฒนธรรมไทย. ช้างราชพาหนะ. หน้า ๓๔.

^[8] กรมศิลปากร. การสร้างเครื่องคชาภรณ์. หน้า ๑๕.

^[9] พระราชพงศาวดารกรุงรัตนโกสินทร์ รัชกาลที่ ๓ ของเจ้าพระยาทิพากรวงศมหาโกษาธิบดี. (กรุงเทพฯ : กรมศิลปากร),

๒๕๓๘, หน้า ๑๓.

^[10] กรมศิลปากร. พระราชพิธีสิบสองเดือน พระราชนิพนธ์ในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว. พิมพ์ครั้งที่ ๒๑

ในงานพระราชทานเพลิงศพ พระธรรมญาณมุนี (วรรณ มนุญญมหาเถร) (กรุงเทพฯ : หอรัตนชัยการพิมพ์, ๒๕๕๒), หน้า ๓๒๐.

^[11] กรมศิลปากร สำนักหอจดหมายเหตุ. ประชุมภาพประวัติศาสตร์แผ่นดินพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว. (กรุงเทพฯ :

กรมศิลปากร), ๒๕๔๘. หน้า ๑๓๕.

^[12] ศักดา ศิริพันธุ์. พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวพระบิดาแห่งการถ่ายภาพไทย. (กรุงเทพฯ : บริษัทด่านสุทธาการพิมพ์

จำกัด,  ๒๕๕๕), หน้า ๒๗๙.

^[13] กรมศิลปากร. ประมวลภาพประวัติศาสตร์ไทย พระราชพิธีบรมราชาภิเษกสมัยรัตนโกสินทร์. (กรุงเทพฯ : สำนัก

หอจดหมายเหตุแห่งชาติ. ๒๕๕๐), หน้า ๑๑๐.

^[14] กรมศิลปากร. การสร้างเครื่องคชาภรณ์. หน้า ๑๖.

^[15] เพลินพิศ  กำราญ. โรงช้างต้น. หน้า ๑๔.

^[16] กรมศิลปากร. การสร้างเครื่องคชาภรณ์. หน้า ๒๗ – ๒๙.

เอกสารอ้างอิง

กรมศิลปากร. การสร้างเครื่องคชาภรณ์. กรุงเทพฯ : กรมศิลปากร, ๒๕๕๐.

กรมศิลปากร. จารึกในประเทศไทย. กรุงเทพฯ : หอสมุดแห่งชาติ, ๒๕๒๐.

กรมศิลปากร. ประมวลภาพประวัติศาสตร์ไทย พระราชพิธีบรมราชาภิเษกสมัยรัตนโกสินทร์.

กรุงเทพฯ : สำนักหอจดหมายเหตุแห่งชาติ. ๒๕๕๐.

กรมศิลปากร. พระราชพงศาวดารกรุงรัตนโกสินทร์ รัชกาลที่ ๓ ของเจ้าพระยาทิพากรวงศมหาโกษาธิบดี,

กรุงเทพฯ : กรมศิลปากร, ๒๕๓๘.

กรมศิลปากร. พระราชพิธีสิบสองเดือน พระราชนิพนธ์ในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว.

พิมพ์ครั้งที่ ๒๑ ในงานพระราชทานเพลิงศพ พระธรรมญาณมุนี (วรรณ มนุญญมหาเถร) กรุงเทพฯ :

หอรัตนชัยการพิมพ์, ๒๕๕๒.

โครงการสืบสานมรดกวัฒนธรรมไทย. ช้างราชพาหนะ. กรุงเทพฯ : องค์การค้าคุรุสภา, ๒๕๒๒.

ณัฏฐภัทร  จันทวิช. คติความเชื่อในเรื่องช้างเผือก. วารสารวิมานเมฆ ปีที่ ๘ ฉบับที่ ๓  (มิ.ย. – ก.ค. ๒๕๔๗),

หน้า ๘๐ – ๘๓.

เพลินพิศ  กำราญ. โรงช้างต้น. กรุงเทพฯ : ศิลปากร, ๒๕๒๑.

สำนักหอจดหมายเหตุแห่งชาติ กรมศิลปากร. ประชุมภาพประวัติศาสตร์แผ่นดินพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้า 

เจ้าอยู่หัว. กรุงเทพฯ : กรมศิลปากร, ๒๕๔๘.

ขอบคุณที่มา : http://emuseum.treasury.go.th/